⦁ O geologii obszaru występowania złoża i porfirach miękińskich

W budowie geologicznej rejonu Krzeszowic biorą udział utwory osadowe od dewonu do czwartorzędu (morskie i lądowe) oraz wulkaniczne

Porfiry w Miękini powstały w okresie permskiej działalności wulkanicznej. Występują w postaci pokrywy lawowej o miąższości najczęściej w przedziale 13–27 m, lokalnie nawet do 50 m. Złoże jest rozcięte przez dolinę Miękińki na część zachodnią (większą) i wschodnią (złoże Miękinia Wschód). Mimo wieloletnich badań tego obszaru nie stwierdzono jedno- znacznie lokalizacji komina wulkanicznego. Porfir wypełnia nieckę miękińską zbudowaną z łupków miękińskich, odsłoniętych tylko na południe od granicy złoża. W okolicy Miękini występują też niewielkie, intruzywne ciała magmowe, porfirowe dajki przecinające utwory cokołu paleozoicznego.
W bezpośrednim nadkładzie północnej, wschodniej i zachodniej części pokrywy lawowej występują utwory retu (piaskowce wapniste) i wapienie gogolińskie (wapienie drobno- krystaliczne i pelityczne, dolomityczne). Osady triasowe i porfir są pokryte utworami czwartorzędowymi w postaci gleb, lessu zaglinionego, glin zwietrzelinowych i rumoszy skalnych. Kopalina z Miękini określana jest tradycyjnie jako porfir. Jest to skała pośrednia pomiędzy dacytami a ryolitami, na co wskazuje ich skład chemiczny (Muszyński 1995).
Porfir niezwietrzały ma barwę od czerwonobrunatnej do wiśniowoczekoladowej, pochodzącą od rozproszonego hematytu. Odznacza się wyraźną teksturą porfirową. „Ciasto skalne” stanowi jednorodnie afanitowe tło. Wyraźne prakryształy stanowią około 25% objętości skały (skalenie – ortoklazy i plagioklazy, biotyt, kwarc, zwietrzałe amfibole). Prakryształy skaleni są białe lub różowe, rzadziej bezbarwne, miejscami o tabliczkowym pokroju, z połyskiem szklistym lub matowym, wielkości 1–8 mm, ze śladami wielokrotnej korozji magmowej i regeneracji. Małe ziarna kwarcu o tłustym połysku są zaokrąglone od korozji. Znaczna część porfiru jest silnie zwietrzała. Porfir zwietrzały jest jaśniejszy, brudnobiały, z białymi plamami na miejscu skaleni.
W odsłonięciach (łomach) obserwowano różne typy spękań – pionowe słupy, spękania diagonalne, ukośne i poziome, rozpad skały na płytki i bloczki.

⦁ Złoże porfiru Miękinia Wschód – od łomów w XVIII w. do parku technologicznego

W roku 2017 znikło z krajowego bilansu zasobów jedno z najdawniej eksploatowanych złóż porfiru w Polsce – złoże Miękinia Wschód. Po dwustuletniej eksploatacji, złoże było udokumentowane po raz ostatni w formie karty rejestracyjnej 31 lat temu (Nowak 1989). Najnowszym opracowaniem dokumentacyjnym był dodatek rozliczeniowy wyjaśniający niecelowość utrzymywania w ewidencji resztkowych zasobów złoża (Nieć i in. 2016), kończący historię wykorzystania gospodarczego porfirów miękińskich. Dodatek został zatwierdzony decyzją Marszałka Województwa Małopolskiego i otworzył nowe możliwości zagospodarowania terenu po dokonanej eksploatacji złoża.
Początki eksploatacji porfirów miękińskich jako cennych kamieni budowlanych i drogowych miały miejsce w niewielkich łomach nad potokiem Miękińka już w XVIII wieku. Obszar ten nazywano Padołem Centurja (inne nazwy: Cantoria, Czantoria) położonym na południowy zachód od tzw. „szwedzkiej drogi” łączącej Krzeszowice z Nową Górą. Latem 1787 roku miejsce to odwiedził w ramach „wizyty gospodarskiej” król Stanisław August Poniatowski. Jak pisał nadworny kronikarz i historyk Adam Naruszewicz, król „…udał się do Miękiny gory płodney w czerwony marmur czyli porfir” i „… bawiło Nayiasn. Pana oglądanie dwóch miejsc (…) porfiry w sobie zawierających” (Górecki i Szwed 2003). Od połowy XIX wieku zasadnicze wydobycie było prowadzone w zachodniej części obszaru złożowego, na południowo-wschodnim skłonie Miękińskiej Góry. Wschodnia część złoża
⦁ znacznie mniej rozległa – stanowiła w XX wieku jedynie uzupełnienie bazy zasobowej, była ona traktowana jako szansa przedłużenia funkcjonowania kopalni w Miękini. Zainteresowanie częścią wschodnią było znikome, zwłaszcza po rozbudowie w latach 60. XX wieku dogodnie położonego w dolinie Miękińki dużego – przekraczającego zdolności wydobywcze i żywotność kopalni – zakładu przeróbczego.
Na zakończenie eksploatacji złoża miękińskiego w połowie lat 70. ubiegłego wieku zło- żyło się zaistnienie kilku przyczyn. Brak zasobów przemysłowych i operatywnych w części zachodniej oraz ograniczona, nie gwarantująca ciągłości wydobycia wielkość zasobów w części wschodniej przyśpieszyły zamknięcie kopalni. Konkurencję stanowiła wówczas szybko rozwijająca się i zwiększająca z roku na rok wydobycie kopalnia porfiru w nieodległym Zalasie. Kopalnia Zalas przejęła część maszyn i urządzeń likwidowanej Kopalni Miękinia, a budowa normalnotorowej bocznicy kolejowej z Krzeszowic do Zalasu przesądziła ostatecznie o zakończeniu eksploatacji złoża miękińskiego. Przeinwestowany zakład przeróbczy w Miękini popadł w ruinę, a po skreśleniu z bilansu w roku 1988 resztkowych zasobów złoża Miękinia Zachód pozostawiono w bilansie tylko złoże Miękinia Wschód. W decyzji zatwierdzającej kartę rejestracyjną tego złoża z roku 1989 stwierdzono, że pozostałe niewyeksploatowane zasoby mogą stanowić w przyszłości co najwyżej bazę surowcową przemysłu terenowego. W konsekwencji, wielkoskalowej eksploatacji nigdy nie wznowiono.
Jest to więc złoże o znaczeniu historycznym, w którym trwale zaniechano wydobycia, a powojenna eksploatacja była prowadzona co najwyżej na potrzeby ludności miejscowej.

Wydobywanie porfiru na większą skalę podjęto w roku 1852. Z tego czasu pochodzą pierwsze wzmianki o zastosowaniu kostki porfirowej do budowy dróg w Krakowie („od narożnika ulicy Kanonnej do muru parapetowego i dalej aż ku bramie Pałacu Zamkowego” (Rajchel 2004)). Właścicielami łomu w części zachodniej złoża byli początkowo Józef Noworytko (od roku 1864) i Józef Baranowski (od ok. 1900 roku). W roku 1906 główny kamieniołom zachodni wraz z bocznymi mniejszymi łomami w części wschodniej wykupiła czesko-niemiecka firma Steinwerke Herman Kulka in Troppau i połączyła je w jedno duże przedsiębiorstwo. Kamieniołom był na owe czasy wysoko zmechanizowany, posiadał ko- lejki wąskotorowe, maszyny parowe i wydajny zakład przeróbczy. Ewenementem technicznym w skali kraju była kolejka linowa długości 3,7 km o przepustowości do 100 ton/godz., transportująca urobek do rampy załadowczej na wagony szerokotorowe w Woli Filipowskiej koło Krzeszowic. Do zakończenia I wojny światowej wydobycie sięgało 230 tys. ton rocznie, a porfir trafiał na obszar całej Galicji, na Śląsk i do Wiednia. W roku 1918 powstała spółka miast Krakowa, Lwowa i Tarnowa nosząca do roku 1922 nazwę Kamieniołomy Miast Galicyjskich, a później – Kamieniołomy Miast Małopolskich. W okresie międzywojennym zatrudniała około tysiąca osób. Produkowano głównie brukowiec uliczny i tłuczeń. W czasie II wojny światowej spółka działała pod nazwą Steinbruecke der Galizischen Sta- edte GmbH. Po wojnie wydobycie prowadziły Miękińskie Kamieniołomy Drogowe (zli- kwidowane w roku 1976) i Kopalnia Porfiru Miękinia w składzie Kopalń Odkrywkowych Surowców Skalnych w Krzeszowicach. Ostatnim użytkownikiem złoża był Kombinat Cementowo-Wapienniczy Czatkowice (Kopalnia Czatkowice). Większość obiektów techniczno-inżynierskich nie zachowała się. W roku 1960 zlikwidowano cały czas sprawną kolejkę linową, a kilkanaście lat później – zbudowaną na jej miejsce szerokotorową bocznicę kole- jową do stacji Krzeszowice. Liczne są jedynie pozostałości konstrukcji nowoczesnego za- kładu przeróbczego budowanego po roku 1960 – młynów kamieniarskich, sortowni i innych obiektów towarzyszących.

Z porfirów miękińskich pozyskiwano ręcznie formowaną kostkę brukową (do budowy jezdni), brukowiec (do wykładania chodników), płyty posadzkowe, pieńki kostkowe, krawężniki oraz kamień łamany, szuter i tzw. konserwę (materiał do bieżącego wypełniania ubytków). Ocenia się, że produkcja kostki i brukowca nigdy nie przekroczyła 15–20% wy- dobycia (Kozłowski 1986). Porfir ze złoża Miękinia Wschód był wykorzystywany w przeszłości do budowy murów i fundamentów (bloki porfirowe). Brak danych na temat w jakim stopniu wykorzystywano go do produkcji kruszyw łamanych, zwłaszcza używanych w kolejnictwie.
Tereny poeksploatacyjne to głównie rozległe, częściowo zrekultywowane wyrobisko zachodnie o powierzchni około 40 ha wraz z przyległymi hałdami oraz ulegające szyb- ko sukcesji naturalnej niewielkie łomy stokowe zlokalizowane na kilku hektarach części wschodniej, także hałdy, drogi zakładowe, zniszczone umocnienia rzeki Miękińki w rejonie byłego zakładu przeróbczego itd.

Przyjmując najnowsze kryteria waloryzacji udokumentowanych, ale niezagospodarowanych złóż kopalin skalnych (Nieć red. 2013), złoże Miękinia Wschód zalicza się z uwagi na walory zasobowo-surowcowe – do złóż klasy Z niskiego znaczenia gospodarczego, o małych zasobach, podlegających ochronie tylko w ramach planowania zagospodarowania przestrzennego w skali lokalnej (np. na poziomie gminy). Warunki górnicze planowanego zagospodarowania złoża byłyby trudne ze względu na nieuporządkowany w przeszłości sposób rozcięcia złoża, liczne nasypy, zwały, wkopy i przekopy oraz zalesienie obszaru. Złoże jest traktowane jako konfliktowe klasy B (Płonczyński i in. 2003); przyczyną ograniczenia eksploatacji jest potrzeba ochrony krajobrazu – złoże leży w granicach Parku Krajobrazowego Dolinki Krakowskie, w pobliżu obszarów NATURA 2000 Dolinki Krakowskie PLH 120005, Czerna PLH 120034 i Krzeszowice PLH 120044 oraz innych form ochrony przy- rody, przesądzających o wysokich walorach krajobrazu Ziemi Krzeszowickiej.
Przedstawione argumenty przemawiają za rezygnacją z dalszej ochrony złoża na rzecz wyeliminowania ograniczeń planistycznych i innego, bardziej efektywnego wykorzystania gospodarczego terenu po dokonanej w przeciągu około 200 lat eksploatacji tej części obszaru złożowego. Ocenia się, że w granicach bilansowej części złoża Miękinia Wschód wydobyto nie więcej niż 0,5–0,6 mln ton. Skreślenie z bilansu pozostałych zasobów zakończyło długą historię wykorzystania gospodarczego złoża porfirów w Miękini.
Warunki geologiczno-górnicze wydobycia na małą skalę w kamieniołomach stokowych były w przeszłości korzystne. Aktualnie, kilkadziesiąt lat po zakończeniu eksploatacji, wa- runki dalszego wykorzystania złoża są trudne. Obszar złożowy był poddany wyłącznie samoistnej rekultywacji (sukcesji naturalnej). Wygląda dziś jak porzucony przez ostatniego użytkownika złoża i nie objęty planami dalszego zagospodarowania górniczego (rys. 2). Już kilkanaście lat temu w ramach dyskusji na temat nowego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy Krzeszowice proponowano adaptację kamieniołomów i ich otoczenia na cele geoturystyczno-rekreacyjno-edukacyjne (Górecki i in. 2006). Zwrócono uwagę, że wschodnia część terenu pogórniczego (złoże Miękinia Wschód i jego bliskie otoczenie) jest urozmaicona morfologicznie, obejmuje ważne odsłonięcia skalne, hałdy po- eksploatacyjne, historyczne budynki z początków istnienia kopalni oraz wielkogabarytowe obiekty zakładu przeróbczego z ostatnich lat działalności zakładu górniczego (rys. 3). Sugerowano uporządkowanie terenu oraz utworzenie muzeum geologiczno-górniczego i „ścieżki czasu geologicznego” z okazami skał charakterystycznych dla Ziemi Krzeszowickiej (od de- wońskich dolomitów ze Zbrzy po czwartorzędowe martwice wapienne z Doliny Racławki) i okazami paleontologicznymi (m.in. okaz skamieniałości o randze światowej Czatkobatractus polonicus – prażaby z Czatkowic). Nie wykluczono tworzenia w wyrobisku wschodnim „ogrodu ekologicznego”.
Te propozycje są ciągle aktualne jako uzupełnienie planów Gminy Krzeszowice i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie w zakresie skutecznej rewaloryzacji i rewitalizacji obszarów dawnej eksploatacji porfirów w Miękini. Spójność działań Gminy i AGH (właściciela nieruchomości gruntowych w omawianym rejonie) zmierzających do wyłączenia złoża Miękinia Wschód spod ochrony przemawiała za skreśleniem złoża z bilansu zasobów. W latach 2011–2013 na terenie ośrodka szkoleniowego WGGiOŚ AGH w Miękini (dawnego budynku administracyjnego kopalni porfiru) powstało – z inicjatywy kierownika Katedry Surowców Energetycznych prof. Wojciecha Góreckiego – Laboratorium Edukacyjno-Badaw- cze Odnawialnych Źródeł i Poszanowania Energii (Manecki i Hycnar red. 2016).

Projekt rozbudowy zapisano aktualnie jako cel rozwojowy art. 5 Kontraktu Terytorialnego Województwa Małopolskiego. Utworzone Centrum Zrównoważonego Rozwoju i Poszanowania Energii
„Miękinia” zajmuje tereny o powierzchni około 20 ha. Obejmują one – poza działkami będącymi we władaniu AGH od roku 1989 – zakupiony od Gminy Krzeszowice obszar dawnych kamieniołomów we wschodniej części złoża miękińskiego wraz z pozostałościami zakładu przeróbczego (m.in. młynów kamieniarskich) i zwałami kopalnianymi. W planach rozwojowych na lata 2016–2020 Centrum zamierza rozwinąć ekskluzywny park technologiczny. AGH będzie odpowiedzialna za stronę naukową przedsięwzięcia, zaś Gmina Krzeszowice zorganizuje przestrzeń dla funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Obiektami naukowobadawczymi będą rozmaite pracownie i laboratoria (geotermalne, fotowoltaiki i innych źródeł energii odnawialnej, a również monitoring środowiska). W strefie aktywności gospodarczej działać będą także firmy prywatne, a obydwa sektory – naukowy i produkcyjny – wdrożą nowe roz- wiązania technologiczne w zakresie OZE i edukacji prośrodowiskowej. Ważnym elementem działania Centrum będzie ochrona georóżnorodności okolic Krzeszowic poprzez popularyzację dziedzictwa geologiczno-górniczego i tworzenie tras geoturystycznych. Obszar występowania porfirów miękińskich mogły stanowić w przyszłości część proponowanego wcześniej (Górecki i Szwed 2005) Geoparku Ziemi Krzeszowickiej.
Nadanie nowych funkcji użytkowych terenom pogórniczym w Miękini podniesie atrakcyjność omawianej części Ziemi Krzeszowickiej i przyczyni się do ochrony krajobrazu geologicznego charakterystycznego dla tej okolicy, a więc do uszlachetnienia przestrzeni. Cały obszar występowania porfirów miękińskich pozostanie złożem o znaczeniu historycznym.

Podsumowanie

Tradycje ponad dwustuletniej eksploatacji złoża w Miękini są cennym świadectwem dziedzictwa górniczego Ziemi Krzeszowickiej w nawiązaniu do bogatej georóżnorodności tego obszaru.
Złoże porfiru Miękinia Wschód zalicza się do złóż rzadkich w skali całego kraju i skoncentrowanych tylko w nielicznych regionach i jednostkach surowcowych, ale z uwagi na niewielkie i rozproszone zasoby oraz wysoki stopień nieuporządkowania obszaru złoża nie zasługuje na dalszą bezwarunkową ochronę. Skreślenie resztkowych zasobów złoża z krajowego bilansu otworzy nowe możliwości wykorzystania obszaru złożowego i terenów przyległych – gentryfikacji ekonomicznej – z poszanowaniem dziedzictwa geologicznego i tradycji górniczych dokonanej eksploatacji.

RJ

ŹRÓDŁO :
Gentryfikacja Terenu Pogórniczego Na Przykładzie Złoża Porfiru Miękinia Wschód.
Edyta SERMET , Jerzy GÓRECKI , Angelika MUSiAł